Η διαμόρφωση των απόψεων

Οι απόψεις, οι γνώμες και οι κρίσεις των ανθρώπων παίζουν κομβικό ρόλο στη διαμόρφωση του τοπίου που ζούμε. Διαμορφώνουν το πολιτικό τοπίο, είτε με τη ψήφο τους, στις δημοκρατίες, είτε με συγκατάθεσή τους, στα απολυταρχικά καθεστώτα. Το πολιτισμικό τοπίο, με τα έργα που επιλέγουν, είτε να παράγουν είτε να καταναλώσουν. Το κοινωνικό τοπίο, με τις συμπεριφορές που επαινούν ή καταδικάζουν, τα άτομα που χειροκροτούν ή αγνοούν, τα ήθη που ακολουθούν, τους ιερείς που προσκυνούν, κλπ.

Υπάρχουν πολλά ιστορικά παραδείγματα επικράτησης ολέθριων απόψεων που οδήγησαν σε καταστροφές. Το περίεργο είναι ότι παρόμοιες ανόητες απόψεις κατά καιρούς επανέρχονται, με παραλλαγές ανάλογες με τις εποχές, προκαλώντας νέες καταστροφές, λες και ο άνθρωπος δεν έχει μάθει από την Ιστορία.

Βλέπουμε μια Ευρώπη να δοκιμάζεται από την άνοδο εθνικιστικών, λαϊκίστικων και ακροδεξιών κομμάτων με ξενοφοβικά και ρατσιστικά συνθήματα, λες και δεν έχει πάρει το μάθημά της από το φασιστικά και ναζιστικά προηγούμενά της. Μία Ρωσία να τσαρίζει με τον Πούτιν, μία Τουρκία να σουλτανίζει με τον Ερντογάν και μια Αμερική να τραμπουκίζει με τον Τραμπ, ξανακυλώντας σε αυταρχισμούς του παρελθόντος.

Είναι όντως ο άνθρωπος τόσο ανιστόρητος ή μήπως η πηγή γέννησης αυτών των απόψεων έχει μείνει απαράλλαχτη, με συνέπεια να τις ξαναγεννά;

Μία μελέτη του σύγχρονου ελληνικού κράτους, με τις τέσσερις πτωχεύσεις του από το 1827 μέχρι την πέμπτη που έγινε άτυπα με την χρεοκοπία του 2010, δείχνει να επαναλαμβάνονται τα ίδια ακριβώς μοτίβα. Η μετάθεση των ευθυνών στον ξένους συνέβη συστηματικά όλες τις φορές, με συνέπεια να μη γίνει καμία σοβαρή δουλειά στις δομές του κράτους ώστε να μην επαναληφθεί το φαινόμενο. Η κρίση που συνέβη επί των ημερών μας ήταν μεγάλη δοκιμασία για όσους από εμάς τους Έλληνες βλέπαμε καθαρά την ίδια στρέβλωση να επαναλαμβάνεται, με μαζικές συγκεντρώσεις «αγανακτισμένων» ενάντια στους ξένους. Είδαμε φίλους που θεωρούσαμε νουνεχείς να φανατίζονται με εθνικοαπελευθερωτικά συνθήματα, ενάντια σε κάθε λογική, επιτιθέμενοι σε όσους τολμούσαν να τα αμφισβητούσαν. Χάσαμε φιλίες, δημιουργήσαμε εχθρούς και βρεθήκαμε λίγοι και μόνοι.

Οι λίγοι του «μετώπου λογικής» γίναμε ακόμη λιγότεροι μετά από μια σειρά ζητήματα που ακολούθησαν, με πιο πρόσφατο την ονομασία της Βόρειας Μακεδονίας, όπου είδαμε έκπληκτοι αρκετούς από τους «λογικούς» να συντάσσονται με μικροκομματικές πολιτικές χαϊδέματος του εθνικισμού, επιχειρηματολογώντας μάλιστα υπέρ της αναγκαιότητας τους.

Αυτή η σειρά των γεγονότων που βιώσαμε έντονα το τελευταίο καιρό στην Ελλάδα έθεσε επιτακτικά το ζήτημα των απόψεων. Άρχισε να φαίνεται ότι κάτι πιο βαθύ κρύβεται πίσω από τη διαρκή επαναφορά των στρεβλώσεων, τις οποίες καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε σχεδόν καθημερινά, με χίλιες δυο αφορμές.

Με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, είναι τόσα πολλά τα στραβά, παλαβά και ανάποδα που γράφονται καθημερινά, που κάποια στιγμή δεν γίνεται να τρέχεις πίσω τους. Ήρθε η ώρα να σκεφτούμε σοβαρά τι προκαλεί αρχικά τη στρεβλή νόηση, αντί να κυνηγάμε τα αναρίθμητα αποτελέσματά της. Πιθανόν μια δράση στα αίτια της ανοησίας να είναι πιο αποτελεσματική από τις διαρκείς διορθώσεις της.

Ο χαρακτήρας της ανοησίας των απόψεων

Ας δούμε αρχικά για ποια μορφή ανοησίας, σε ποια κατηγορία νόησης, μιλάμε. Υπάρχουν πολλά ήδη νόησης με τις δικές τους ανοησίες. Υπάρχει η μαθηματική των επιστημόνων και σκακιστών, η πρακτική των κατασκευαστών και εργατών, η καλαισθητική των καλλιτεχνών, η μουσική και μουσικών, κλπ. Δεν μας απασχολούν εδώ αυτές, διότι δεν παίζουν άμεσο ρόλο στη διαμόρφωση του γενικότερου κοινωνικο-πολιτικο-πολιτισμικού τοπίου. Σε αυτό παίζουν ρόλο οι απόψεις, δηλαδή τα προϊόντα της δια-νόησης ευρύτερων θεμάτων, κοινού ενδιαφέροντος. Όχι των περιορισμένων σε ειδικότητες επαγγελματικές. Σε αυτές δεν παίζουν κυρίαρχο ρόλο οι απόψεις, αλλά οι λύσεις συγκεκριμένων προβλημάτων. Εμάς μας απασχολούν οι απόψεις, δηλαδή η νόηση του γενικού.

Αυτές οι κατηγορίες νόησης, η γενική και η ειδική των επιμέρους κατηγοριών, δεν συνδέονται αναγκαστικά μεταξύ τους. Συμβαίνει συχνά ένα έξοχο μαθηματικό μυαλό ή ένας ευφυέστατος μάστορας ή μια μουσική ιδιοφυία να έχουν απόψεις ανόητες για τα κοινά. Το κύριο λοιπόν χαρακτηριστικό της ανοησίας των απόψεων βρίσκεται στην αδυναμία νόησης του γενικού. Αυτήν ακριβώς πρέπει να εξετάσουμε.

Η νοητική εμπλοκή στην περίπτωση των απόψεων

Επειδή όλοι οι διανοητικά υγιείς ενήλικες διαθέτουν νου σε πλήρη λειτουργία, δεν μπορούμε να αποδώσουμε τις όποιες ανοησίες στην έλλειψη εγκεφάλου. Όλοι έχουμε τον ίδιο εγκέφαλο με τις ίδιες ακριβώς δυνατότητες σχηματισμού έλλογων απόψεων, άρα δεν μπορεί να φταίει το εργαλείο.

Ο νους του ανθρώπου είναι φτιαγμένος για να βρίσκει τις αιτίες των γεγονότων και φαινομένων, να τις συστηματοποιεί και να προβλέπει αποτελέσματα βάσει των συστηματοποιήσεων τους. Ανάλογα με τα δεδομένα που έχει, βγάζει συμπεράσματα. Αν του λείπουν δεδομένα, μπορεί να βγάλει ελλιπή συμπεράσματα, αλλά μπορεί να τα διορθώσει στην πορεία, εάν αποκτήσει γνώση των δεδομένων. Αυτή είναι η νοητική διαδικασία που θα έπρεπε να ισχύει για όλους, κανονικά.

Κανονικά όσοι έχουν τα ίδια πάνω κάτω δεδομένα για ένα θέμα, θα έπρεπε να βγάζουν παραπλήσια συμπεράσματα. Τα δεδομένα που είχαν οι ενήλικες Έλληνες για την κρίση του 2010 ήταν πάνω κάτω τα ίδια. Όλοι είχαν επίγνωση της σαθρότητας του κράτους, της φαυλότητας του πολιτικού συστήματος και της διασπάθισης του δημόσιου χρήματος. Τα ζούσαν καθημερινά, συμμετείχαν σε αυτά λίγο ή πολύ ή και καθόλου – όμως τα ήξεραν. Όλοι τα έλεγαν και κανείς δεν τα ομολογούσε. Όταν εμφανίστηκαν σε όλο το μεγαλείο τους, οι περισσότεροι έκαναν τους χαζούς. Για την κρίση έφταιγαν οι ξένοι. Όχι εμείς που εξανεμίσαμε τα δανεικά λεφτά με την αλόγιστη χρήση τους, αλλά αυτοί που μας τα δάνεισαν. Συνέβη μια μαζική αποσύνδεση αιτίας και αποτελέσματος, που είναι και η βασική έκφραση της ανοησίας.

Ανόητος είναι αυτός που ενώ διαθέτει νου και έχει όλα τα δεδομένα ενός ζητήματος για να εξάγει έλλογα συμπεράσματα επ’ αυτού, αρνείται να το κάνει, παραβιάζοντας τη λογική ακολουθία αιτίας και αποτελέσματος. Κάτι πρέπει να μεσολαβεί και να μπλοκάρει τον νου του. Η εμπλοκή της νόησης πρέπει να αναζητηθεί σε εξω-νοητικούς παράγοντες, καθώς ο ίδιος άνθρωπος μπορεί να τα έχει τετρακόσια σε άλλα ζητήματα. Απλά σε κάποια μπλοκάρει, για κάποιους λόγους.

Καθώς εδώ εξετάζουμε το φαινόμενο των ανόητων απόψεων, θα διερευνήσουμε πιθανούς λόγους της εμφάνισης τους. Ποια μπορεί να είναι, λοιπόν, τα αίτια εμπλοκής της νόησης σε ζητήματα κοινού ενδιαφέροντος και δημοσίου συμφέροντος;

Λόγοι της εμπλοκής των απόψεων και λύσεις

Λόγοι ιδιωτικού συμφέροντος: Αρνούμαστε να δεχτούμε τα αίτια δημοσίων προβλημάτων εφόσον αυτά θίγουν το ιδιωτικό μας συμφέρον. Προκειμένου να αποφύγουμε τις συνέπειες των συμπερασμάτων της έλλογης διερεύνησης των προβλημάτων, διακόπτουμε τη λογική ακολουθία πρόωρα, πριν φτάσει σε βάθος (και μας βρει). Το κενό που μένει να εξηγηθεί το καλύπτουμε με φανατισμούς ή φανταστικούς εχθρούς.

Το ιδιωτικό μας συμφέρον μπορεί να περιλαμβάνει και άλλους με τους οποίους το ταυτίζουμε κατά περίπτωση (οικογένεια, σόι, παρέα, ομάδα, κλάδο, κόμμα, κλπ.) Πάντως δεν το ταυτίζουμε με το δημόσιο. Εδώ υπάρχει πάλι ένα λογικό κενό, καθότι το δημόσιο καλό θα έπρεπε λογικά να μας ευνοεί. Συμβαίνει λοιπόν μια αποσύνδεση του δημόσιου και του ιδιωτικού συμφέροντος, η οποία προκαλεί λογικά κενά.

Η αποσύνδεση δημόσιου και ιδιωτικού μπορεί να οφείλεται είτε στη βουλιμία μας να καρπωθούμε εμείς περισσότερα από τους άλλους, είτε στην βουλιμία του δημοσίου και όσων το σφετερίζονται να καρπωθούν από εμάς περισσότερα από όσα δικαιούνται.

Λύση: Η επανασύνδεση δημόσιου και ιδιωτικού, με αναγνώριση του χώρου ευθύνης του ιδιωτικού και καθορισμού της περιοχής συνυπευθυνότητας του δημοσίου, θα θεράπευε την ανοησία πολλών απόψεων. Εφόσον η περιοχή του δημοσίου αναγνωριζόταν ότι υπερασπίζεται το κοινό καλό και αποκαθίστατο η εμπιστοσύνη του κόσμου προς τις δημόσιες αρχές, θα είχε γίνει ένα σοβαρό βήμα για την αντιμετώπιση των νοητικών στρεβλώσεων.

Λόγοι ιδεοληπτικής καθήλωσης: Το μυαλό μας αντί να εξετάσει τα κοινωνικοπολιτικά δεδομένα βάσει των δικών του νοητικών εργαλείων αναμασάει ιδεολογήματα τα οποία έχει διδαχθεί, ασπασθεί η μυηθεί από πριν και δυσκολεύεται τώρα να ξεπεράσει. Αυτά μπορεί να προέρχονται από κομματικές θητείες, νεολαιίστικες μαθητείες, οικογενειακές παραδόσεις, σχολικές διδαχές, εκκλησιαστικούς όρκους, κατηχητικές εκδρομές, ομάδες περιφρούρησης, παρέες σε διαδηλώσεις, συρμούς της νεότητας, πρότυπα αναγνωστικά, κλπ.

Κοινό στοιχείο των ιδεολογημάτων είναι η ομαδοποιητική λειτουργία τους. Όσοι ακολουθούν τα ερμηνευτικά τους σχήματα ανήκουν στην ομάδα που τα μετέρχεται και έτσι δεν είναι μόνοι. Πρόκειται για διανοητικά μορφώματα που εξυπηρετούν μάλλον την ανάγκη του ανήκειν παρά του σκέπτεσθαι. Οι συναισθηματικοί δεσμοί ανάμεσα στα μέλη της ομάδας κάνουν την αμφισβήτηση των ιδεολογημάτων της εξαιρετικά δύσκολη. Όποιος την τολμήσει, κινδυνεύει να χαρακτηριστεί προδότης, άπιστος και ιδιοτελής. Μπροστά σε αυτήν την απειλή, η κριτική σκέψη πάει περίπατο.

Λύση: Η απεμπλοκή από τα ιδεολογήματα είναι κρίσιμη για την αποκατάσταση της νοητικής λειτουργίας στην διαμόρφωση την απόψεων. Τι θα μπορούσαμε να κάνουμε γι’ αυτήν;

Να εμπιστευτούμε την κριτική ικανότητα των παιδιών μας και να μην την μπλοκάρουμε με προκατ ερμηνείες, λες και αυτά δεν μπορούν να σκεφτούν. Το μόνο που χρειάζονται είναι να τους δώσουμε τα δεδομένα, χωρίς να τα μαγειρεύουμε. Να παρουσιάσουμε όσο πληρέστερα, αντικειμενικά και ουδέτερα μπορούμε τις κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις, με όλα τα προηγούμενά τους, τις λύσεις που επιλέχθηκαν και τα αποτελέσματα που έφεραν. Αυτά θα βρουν τις δικές τους λύσεις όταν ενηλικιωθούν, χωρίς να τα ποδηγετούμε εμείς, είτε σαν γονείς, είτε σαν δάσκαλοι. Προφανώς χρειάζεται να δώσουμε έμφαση στη Γενική Παιδεία ώστε τα παιδιά να μαθαίνουν τον τρόπο σύστασης του γενικότερου περιβάλλοντός τους, αρκεί να είναι ανεξάρτητη από ιδεοληψίες εθνικού, θρησκευτικού ή άλλου περιεχομένου.

Να ενισχύσουμε την προστασία όσων σκέφτονται ελεύθερα από επιθέσεις των ιδεοληπτικών.

Να ενθαρρύνουμε την ελεύθερη σκέψη, δίνοντας οι ίδιοι το παράδειγμά της και στηρίζοντας αλλήλους, μέσα από δικά μας δίκτυα. Έτσι θα δείξουμε ότι δεν είναι καταδικασμένος στη μοναξιά και στην απελπισία όποιος τολμά να σκέφτεται ελεύθερα.

Εφόσον ο φόβος αποκλεισμού περιοριστεί αυξάνονται οι πιθανότητες να χρησιμοποιήσουν και οι άλλοι άφοβα το μυαλό τους, για να γίνουμε πολλοί και να αλλάξουμε τα κακά, έτσι που όλοι Να Περνάμε Καλά.